Конференция қонағы - жазушы, ақын «Шығыс ақпарат» медиа-холдингінің бас директоры Нұржан Қуантайұлы Abai.kz сайты оқырмандарының тарапынан келіп түскен сауалдарға толықтай жауап берді.
Гүлмира: Алашорда баспасөзі туралы толығырақ айтсаңыз, қазіргі қазақ баспасөзі орыс баспасөзінің көлеңкесінде қалып қойғандай көрінеді...
Нұржан Қуантайұлы: - Қазіргі қазақ баспасөзі – барлық критерийлерге жауап бере алатын, биік деңгейдегі, сапалы баспасөз. Әсіресе соңғы жиырма жылда қазақ баспасөзі біршама биіктерді бағындырды. «Алаш айнасы», «Айқын» және басқа қазақ газеттері қазіргі заман баспасөзінің талаптарына толық жауап бере алатын басылымдар. Жалпы, газетті немесе журналды жасайтын бас редактор ғана емес, білімді, дарынды журналистер. Ондай журналистер қазақта аз емес. Дегенмен шұбалаңқы жазатын (немесе ойлайтын...), етек-жеңіміз жайылыңқырап кететін тұстарымыз да жоқ емес... Оның бәрі түзеледі деп ойлаймын.
Жанат: Өмір баяныңыздан Журналистика академиясының академигі дегенді оқыдым. Ол қандай академия екенін айтсаңыз, құзыреті, атқарып жатқан істері қандай?
Нұржан Қуантайұлы: - Қазақстанның Журналистика академиясы 2001 жылы құрылыпты. Президенті – белгілі публицист, профессор Сағымбай Қозыбаев. Академияның құрамында 50-ден астам белгілі шығармашы тұлғалар бар екен. Олардың қатарында Мұрат Әуезов, Ұлықбек Есдаулет, Жұмабек Кенжалин, Сейдахмет Құттықадам, Нұртөре Жүсіп, Шәмшиддин Паттеев, Ерлан Бекхожиндерді атауға болады.
Былтыр осы Журналистика академиясынан өздеріне мүшеліккке қабылдау жөнінде маған ұсыныс түсті. Бас тартқаным жоқ. Сөйтіп, былтыр күзде белгілі журналист Серік Жанболат екеуіміз академияға мүше болып қабылдандық.
Әлем Сапарұлы: "Дидар" газетінде қазақ халқының тарихына қосылатын ірі- ірі мақалалар басылып жүр. Солардың біразын Камал Әбдірахман деген ата жазып жүр. Әсіресе Қабанбай батыр ата туралы көп жазады. Біз әбден ризамыз. Қабдеш атаның көп қатесін көрсетіп, дәлелдеп берді. Сол кісі ылғи Семейлік Мұхтарбек Кәрімов деген тарихшыны мақтап, осы ағаға сілтеме жасап жүреді. Мұхтарбек ағаның тарихқа қатысты кітаптарын оқымаппын. Мүмкін болса газеттеріңізге басасыздар ма.
Нұржан Қуантайұлы: - Тұщымды ой, тұрлаулы пікір айтам деген жанға біздің газеттердің есігі әрдайым ашық. Мұхтарбек Кәрімовті сыртынан білсем де, өзімен таныс емеспін. Қабанбайдың Әлі деген ұлынан тараған ұрпағы, көсемсөзші, шежіреші, Зейнолла Сәнік ақсақал қайтыс болғанда Семейден Өскеменге – маған телефон соғып, сол кісіге қазанама жазып едім, газетіңізге басып бересіз бе дегенде, ықылас білдіріп көмектестім, одан кейін хабарласа алмадық. Білуімше, Шәкерім атындағы Семей мемлекеттік университетінің тарих факультетінде дәріс оқиды ғой деймін.
Ержан: Бүгінгі ұрпақ алаш қайраткерлерінің еңбегі мен ерлігін толық бағалай алдыма?
Нұржан Қуантайұлы: - Алаш Орда қайраткерлерінің еңбегі туралы біршама жазылды, әлі де зерттелуге тиіс дүниелер бар. Әйткенмен олар біздің ресми тарихта әлі толық бағасын ала алмай отыр. Мектеп оқулықтарында жалпылама таныстыру бар, одан әрі ештеме жоқ... Мектеп оқушылары ғана емес, мысалы, тарих факультетінің студенттеріне «қазақ жерінің қазіргі шекарасын 1921-1924 жылдары кімдер белгілеп берді?» деп сұрақ қойсаңыз, жауап бере алмайды, өйткені оқытылмайды... Одан арғысын айтпай-ақ қояйық. Әйткенмен Алаш Орда қайраткерлерінің істеген ісі мен еткен еңбегі қазақ тарихында толық жазылатын күн де алыс емес.
Қарабақ: Жүсіпбек Аймауытов атамыз репрессияның алғашқы құрбандарының бірі, советтің қанды шеңгелі ол кісіні неге қатарынан бұрын жалмады деп ойлайсыз?
Нұржан Қуантайұлы: - Қысқаша қайырсақ, былай: Жүсіпбек 1920-1921 жылдары Семей губерниясының ревкомында, оның баспасөзінде қызмет істеген. Ол заманда қазіргі Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарының аумағын алып жатқан Семей губерниясы Сібір өлкесіне қарайтын. Ол кездегі Қазақстанға тек қазіргі Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола облыстары ғана кіретін. 1920-жылдары Семей губерниясын Қазақстанға қосу үшін бір кезде Алаш Ордаға мүше болған қазақ қайраткерлері жан аямай іске кіріседі. Орынбордан арнайы комиссия шығартып, кейінгі жас қайраткер Смағұл Садуақасов сол комиссияны басқарып келеді. Семейдің шовинист большевиктері оңай жау емес, өзі де өжет, өткір Смиағұлды Семейдегі бұрынғы Алаш Орда қайраткерлері, оның ішінде Халал Ғаббасов, Жүсіпбек Аймауытов қолдайды. Смағұл басқарған комиссия біршама жұмыс тындырып кетеді. Бірақ жер үшін талас тоқтамайды. Мәселен, 1924-1925 жылдары Сібір мен Қазақстаннан тағы бір комиссия шығып, Алтай өлкесінің біраз жерлері Қазақстанға қосылған. 1923 жылдың март айында Мәскеудің тапсырмасымен әйгілі Николай Ежов (1937-1938 жылдары НКВД-ны басқарып, Совет Одағында қызыл террор мен репрессияны жалындатқан жандайшап) Семей губкомын басқаруға келеді. Міне, сол, кезде шаш ал десе, бас алатын Ежов Семей тұрғындары Жүсіпбек Аймауытов (1923 жылдың жазында Қарқаралы мектебінде директор болған Жүсіпбек негізінде Семейде жиі болып тұрған) пен Халел Ғасббасовты (өзге де қазақ қайраткерлерін) жақсы білген. Ал бұл кезде Семейдің Сібір жақ төңірегін, Батыс Алтайдың біраз жерін Қазақстанға қайтару проблемасы күн тәртібінде тұрған. Менімше, жер мәселесіне орай қазақ қайраткерлері мен Ежовтың арасында кикілжің болмай қалмаған. Кейін Голощекиннің оң қолы болған Ежов Аймауытов пен Ғаббасов туралы толық «компромат» берсе керек, 1929 жылғы Алаш Орда репрессиясында Жүсіпбек пен Халел алғашқылар болып Мәскеудің Бутыркасында ату жазасына кесіледі.
Жолдыбай: Кейбіреулер әлі күнге дейін АЛШОРДА туралы теріс пікірде. Олардың жіберген қателіктері барма?
Нұржан Қуантайұлы: - Алаш Орда қайраткерлерінің жіберген қателіктері жоқ. Жоқ жерден қате іздеп жүрген – өзіміз...
Рамазан: Жазушылар одағының басқарма мүшесі ретінде айтыңызшы, қазақ қаламгерлігінің, қаламгерлерінің бүгінгі жағдайы қандай? Дәуірдің ақиқатын жаза алып жатырма?
Нұржан Қуантайұлы: Бүгінгі әдеби процесте проза жетекші рөлді атқаруы керек болса, бұл тарапта біздің олқылығымыз көп. Бірақ бұл – уақытша көрініс, өлара шақ деп ойлаймын.
Әдебиетке өзінің қайталанбас өмірімен, іс-әрекетімен есте қалатын кейіпкер сомдау оңай дүние емес. Кейіпкерлердің бұрынғы дүниелердегі әлдебір тұлғаларға ұқсай беруі, схематизмі – бүгінгі көркем әдебиет проблемаларының бірі болып отыр. Суреткер елеулі, есте қалар кейіпкер сомдап жасамаса, шығарманың үлкен немесе кіші формасын жазудан келіп-кетер ештеңе жоқ.
Дегенмен қазақ мәдениетінде музыкадан бастап киноға дейінгі қазіргі өнердің бір өзіндік ерекшелігі қалыптасып келеді, постмодернизмнің, метареализмнің мозайкалық, фрагментарлық белгілері қазақ өнерінің әр саласында ішінара көрініс беріп жатады.
Жәния: Бүгінгі таңда кітап оқитын адамдар аз. Жастар арасында мүлдем сирек. Тіпті оқыса да бұрынғы классиктердің жазып кеткенін оқиды. Шынымен де қазіргі дәуір талабына сай әдеби шығармалар жоқтың қасы. Оқырманның аз болуы жазушыларымыздың "жоқ" болуынан ба, әлде оқырман қауым кітап оқи білмейме?
Нұржан Қуантайұлы: Қазіргі қазақ әдебиеті оқылып жатыр деп айта алмаймын Баяғы қалың оқырман жоқ. Кітап тарамайды, тарату жүйесі осыдан жиырма жыл бұрын қираған. Содан оңалмады. Қайтып орнына келтірейік деп білек сыбанған адам көрінбейді. Мұның бәрі айналып келгенде кітаптың культ болудан қалғанынан. Кітап іздеген адамның қадірі кетіп барады... Менімше, біз сияқты халқы тым аз, нарықтық экономикасы бәсекеге түсе алмайтын елде мемлекеттік кітап тарату жүйесі болуы керек. Біз Ресей немесе Қытай емеспіз кітап нарығын еркін жіберетін. Ал кітап тарамаған соң қазақтың көркем әдебиеті де тарамайды, тарамаған соң кім оқымақ оны?..
Әйгерім: Жазушы, ақын дейтін жандар сауықшыл болып кетті қазір. Әлемді жалғайтын екі нәрсе тарих пен әдебиет қана ғой. Тарихмыз анық жазылмай жатыр, әдебиет ол былғанды. Әлде мен қателесіп отырмын ба? Қашан ел алдында жазушы қаумның беделі болады, қазір олардың ешқандай да саяси салмағы жоқ. Қандай да бір саяси мәселеге үн қата алмайды.
Нұржан Қуантайұлы: Әйгерім, «әдебиет былғанды» деген сөзіңізді түсіне алмадым. Саяси салмаққа ие болатындай шығармашы адамдар саясат қайраткерлері емес қой. Ал белгілі бір саяси мәселелерге өзінің көзқарастарын ашық білдіріп жүрген жазушылар бізде жоқ емес, бар.
Мадияр: Нұржан мырза, бұл сұрақты мен жалпы осы порталға келіп кетіп сұхбат беретін заң саласының адамдарына қойғым келіп еді, оған өкінішке орай осында бас сұға қалған ұлтшылсымақ депутат, заңгерлерімізге тек мақтау пікірлер айтылып қалғаны өшіріліп отырғандықтан ондай мүмкіндік болмай отыр. Әйтсе де сіз де қазақтың бір бет ұстар азаматы ғой, бұған бей жай қалмайтын шығар, танымалдығыңыз, беделіңіз бар, сөзіңіз бізден гөрі өтімді ғой деп "сұрақ - салмақ" салмақпын.
Ана шыққан тегі белгісіз Ермек Тайчибеков дегенді естуіңіз бар шығар, сол мұндардың біздің Тәуелсіздігімізге тіл тигізіп, елдігімізге күмән келтіріп елге жау шақырып жүргенін де білетін шығарсыз. Ол ол ма, ол харам ғаламтор беттеріне сауатсыз ауыл қазақ балаларын тартып кедендік одақты жариялап роликтер жариялай бастады. Сол азғынды атқа қонып шаужайға салып сүйрей жөнелуге қол қысқа болып тұр, қазір бес алтау болып, қарсы пікір айтып көшеге шықсаң қолыңды бұрап түрмеге қамап тастайтынын білесіз, өйтіп қызбалыққа салынсам үйдегі жалғыз шешемді аяймын. Ал енді үндемей отыра беруге де болмайды. Қазір онсыз да гео саяси жағдайымыз мәз болмай тұрған тұста сол мұндарды заңды түрде жауапқа тартып, жазалауға, үнін өшіруге қандай шаралар істеуге болады, өзіңіз осыған үлес қоса аласыз ба?
Нұржан Қуантайұлы: Мадияр, «атқа қонып, сүйрей жөнелу» - қазіргі заманның саяси күресіне үш қайнаса, сорпасы қосылмайтын іс-қимыл емес пе. Қай заманда да «Тайчибеков» секілділер болған. Олармен күресудің ең сенімді тәсілі Алдан ақсақал Айымбетовше жұмыс істеу деп білемін.
Мәулім: Нұржан мырза, облыс ақын-жазушыларнан кімдерді қай жанр бойынша жақсы білесіз, олар келіп жүре ме? Өскеменде анау "көсемдердің" атында көше жеткілікті, ал, мысалы, көрнекті публицист болған Марат Қабанбай, ақын Тоқтарбек Қызықбай атында көше бар ма?
Нұржан Қуантайұлы: Облыс ақын-жазушыларының барлығын білем. Олардың көпшілігі қазір «Отүкен» әдеби журналының шығуына атсалысып жүр.
Өскемендегі «анау көсемдер» деп Ордженикидзе, Киров көшелерін айтып отырған шығарсыз. Жалпы, 38% қана қазағы бар Өскеменді көзге шыққан сүйелдей қыла бергенше, қазағы басым көпшілік Алматыда неге Фурманов көшесі тұр, Семейде неге Ленин даңғылы тұр деп бір уақ ойланған жөн сияқты.
Өскемен қалалық депутаттары (олардың дені – өзге ұлт екені белгілі) қаладағы көше аттарын өзгертуге 2008-2010 жылдары мораторий қойып тастаған екен. Сол мораторий аяқталған соң 2011 жылы Өскемендегі Шығыс кентінде Мұстафа Шоқай, Ер Жәнібек, Хасен Оралтай, 2012 жылы Өскемендегі 14-шағынауданда Ыбырай Алтынсарин, Бейімбет Майлин, Әди Шәріпов, сол жылы 18-шағынауданда Әзілхан Нұршайықов, 22-шағынауданда Ілияс Жансүгіров, Шәкерім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Әміре, Жүсіпбек Аймауытов, Шоқан Уәлиханов, Әлихан Бөкейханов, Рақымжан Қошқарбаев, Сәбит Мұқанов, Мәншүк Мәметова, 19-шағынауданда Көкжал Барақ, 17-шағынауданда Бауыржан Момышұлы, Ахмер кентінде Алпамыс, Құлагер, Тайбурыл, Қобыланды, Қыз Жібек, Еңлік-Кебек, Қозы-Көрпеш, Баян-Сұлу, Ер Төстік, Сәкен Сейфуллин, Күләш Байсейітова, Шәмші Қалдаяқов, Сәбира Мұхаметжанова, Ілияс Омаров көшелері пайда болды.
Ал, Мәулім бауырым, Марат Қабанбайға келсек, ол көрнекті публицист қана емес, ол - ең әуелі көрнекті прозашы. Оған және Тоқтарбек Қызықбаевқа Өскеменде көше аттары берілетін күн алыс емес деп ойлаймын.
Нұрбек: Құрметті Нұржан аға! Сіздің жүсіпбектанудағы еңбегіңізді оқыған едік. Жалпы, соңғы уақытта Жүсіпбек Аймауытов жайында жазылған мағыналы зерттеу деп білеміз. Алайда, жүсіпбектанудың өте ауқымды жұмыс екені белгілі. Айтыңызшы, жүсіпбектану қазір қай деңгейде? Нақты іргелі зерттеу жұмыстары қалай жүріп жатыр?
Нұржан Қуантайұлы: – Иә, Жүсіпбек Аймауытовтың алты томдық шығармалар жинағының бір томын былтыр әзірлеп өткіздім. Ол бұған дейін 2013 жылы Алматыдағы «Қаламгер» баспасынан жеке жинақ болып та жарық көрді. Әдебиет институтының жинақтауымен алты томдық 2014 жылдың басында «Ел-Шежіре» баспасынан жарық көрді. Жүсіпбек Аймауытұлының әңгімелері, көркем аудармалары, өлеңдері, мақалалары, көсемсөз дүниелері – жиыны, жүзге жуық шығармасын тауып, жинақтап қойған болатынмын. Сол архивімде он бес жылға жуық жатты... Бастырып беретін баспа болмады, шығарып беретін демеуші табылмады. Сабақты ине сәтімен деп, былтыр жолы болды әйтеуір, жеке жинақ болып та шықты, алты томдығына да кірді. Жалпы, Жүсіпбектің біраз шығармасы жұртшылыққа белгісіз. Мәселен, «Қартқожа» романының алғашқы редакциясы сақталып қалған. Бірақ ол Қызылордада 1926 жылы басылып шыққан кітабындағы екінші нұсқасы бойынша 1989 жылы жарық көрді. Кейінгі бес томдық, алты томдық шығармалар жинағында осы, екінші нұсқасы жүр. «Қартқожаның» бірінші редакциясын бүгінгі оқырман білмейді. Әсілі, қазақтың репрессияға ұшыраған қаламгерлерінің біразының шығармалары толық жинақталып біткен жоқ. Мысалы, Мағжанның «Іңірде» деген өлеңі бар. Советтік, большевиктік өкіметтің қазаққа не әкелгенін, не әзірлеп отырғанын жан-дүниесінің ішкі әсерімен берген өлең. 1924 жылы жазылған. Сол өлең Мағжанның қазіргі, кирил қарпімен шығып жатқан кітаптарының ешқайсысында жоқ. Оқырман білмейді.
озбекстан: ага алаш сози кашан калай пайда болган? казах деген соз накты кай жылдардан бастап айтыла бастаган?
Нұржан Қуантайұлы: Тұрсын Сұлтанов, Серікбол Қоңдыбай секілді қазақ ғалымдарының еңбектерінде бұл мәселелер әжептәуір терең қарастырылған, солардың жазғандарын тауып алып оқуға кеңес берер едім.
Қарлығаш Әділханқызы: Амансыз ба, аға! Сіздің Жүсіпбек Аймауытұлына қатысты мақалаларыңызды оқып - қарап отырамын. Жақында Ж.Аймауытұлының жарияланбаған (кириллицада) әңгімелерін архивтан тауып, 6 томдық жинақта жариялаған едіңіз. Соған қосымша қандай жаңа туындыларды таптыңыз? Менің де тақырыбым Ж.Аймауытұлына қатысты еді, сізбен пікір алмасуға бола ма? Былтыр жарық көрген кітаптарыңызды қайдан, қалай алсақ екен? "Мысыққа - ойын, тышқанға - өлім" т.б. атты жаңа табылған әңгімеге қатысты ғылыми пікіріңіз қандай? Рахмет! Ізгі ниетпен қарындасыңыз-Қарлығаш.
Нұржан Қуантайұлы: Қарлығаш, "Мысыққа - ойын, тышқанға - өлім" және т.б. әңгімелерге қатысты ғылыми пікірлер Өскемендегі «Алтай-Пресс» баспасынан жарық көрген менің «Алаш Орда баспасөзі және Жүсіпбек Аймауытұлы» деген монографиямда толық жазылған. Ал Жүсіпбек Аймауытұлының жаңа табылған әңгімелері мен мақалаларын «Шығармалары» деген атпен Алматыдағы «Қаламгер» баспасынан 2013 жылы шығардым деп жоғарыда айттым. Бірақ ол өте аз тиражбен жарық көрді. Қазір өзімнің қолымда бір-ақ данасы тұр. Ал ол жинақты және «Алаш Орда баспасөзі және Жүсіпбек Аймауытұлы» монографиясын Алматыдағы Ұлттық кітапханадан, Орталық ғылыми кітапханадан алып оқуға болады. «Ел-Шежіре» баспасының директоры, белгілі жазушы Дидахмет Әшімханов Жүсекеңнің мен әзірлеген жинағын қайта бастырып шығарып беремін деп отыр, сол жарық көрсе, Сізге бір данасын берейін. Өскемендегі 75-15-38 телефон нөміріне хабарлассаңыз, болады.
ДАРХАН УӘЛИЕВ. ҚР Журналистер Одағының мүшесі. Қарағанды қаласы: Қазақ халқына белгілі Қарағандылық ақиық ақын Серік Ақсұнқарұлын әдеби ортада қазақ поэзиясының XXI ғасырдағы феномені дейді. Серік ағамыздың адуынды жырларын ақын Мұхтар Шаханов ағамыздың өзі бір сұхбатында сүйсініп оқитынын да айтып өткен. Сіздің Алаш сыйлығының иегері ақын Серік Ақсұнқарұлы туралы пікірінізді білгіміз келеді? Шығармаларымен таныссыз ба?
Нұржан Қуантайұлы: 80-жылдардың ортасында «Лениншіл жас» газетінен Серік Ақсұңқарұлының бір өлеңін оқып, қайран қалғаным бар. Өлеңді де осылай жазуға болады екен-ау деп ойлап ем со кезде. Әлгі өлеңнің көкейде қалған бір шумағын әлігүнге дейін жатқа білем:
Цивилизациясы ұғымы басыма қонбай,
Жезөкшелерімен Батыстың ашына болмай
Үстінде жұмыр жерімнің жүріп келемін,
Күйікті өлеңім кеудемде, сүйікті өлеңім.
Серік Ақсұңқарұлы – әдебиетімізде өзіндік орны бар, үлкен ақынымыз. Оның өлеңдерінің қазақ поэзиясына жаңа леп әкелгенін ешкім жоққа шығара алмас. Секеңмен 2002 жылы Алматыда өткен жас жазушылардың пленумында жолығып, бір-екі ауыз сөйлескеніміз бар. Шығармаларымен жақсы таныспын.
Адасхан: Дүниежүзі қазақтар қауымдастығы мен халықаралық қор Ер Жәнібек Бердәулетұлының 300 жылдығына арнап түрлі шаралар өткізіп жатыр. Естуімізше 21-22 маусымда ШҚО Жарма ауданында батырға арнап үлкен АС беріледі екен. Оған Сіздер тарапынан жайындық, қолдау жұмыстары қалай жүріліп жатқандығына кеңірек тоқталсаңыз. Білгіміз келеді. Екінші осындай бабалардың есімін есет қалдыру саласында нендей іс тындырылд?
Нұржан Қуантайұлы: Жарма аудандық әкімдігінің аппарат басшысы Айдар Ибраев бауырымның айтуынша, аудан 21-22-маусымда өтетін Ер Жәнібектің тойына қызу дайындық үстінде. Бәйге де, палуан күрес те өткізілмек. Халықаралық ғылыми конференция өткізуді жоспарлап, оны қандай форматта атқаруды талқылап жатырмыз деді.
Жалпы, Ер Жәнібектің жатқан жерін біліп, ұмытпай, кейінгілерге «батыр мына төбеде жатыр» деп көрсетіп кеткен ақсақалдар – Жарма ауданының тұрғындары болатын. Әуелі сол ақсақалдардың рухына тағзым етуіміз керек. Әйтпесе Ер Жәнібектің қай жерде жатқанын тірі жан білмейтін. 2009 жылы жатқан жеріне үлкен кешен көтеріп, мүсінін көтерген де, үлкен ас берген де – осы Шығыс Қазақстанның азаматтары болатын, сол шаралардың көбіне мұрындық болған – Семей қаласының қазіргі әкімі Айбек Кәрімов еді. Ал енді батырдың 300 жылдық тойы да жоғары деңгейде өтеді деп сенемін.
Вакум: Қазақ өзің тани алдыма, қалай ойлайсыз? Қүрлып жаткан одақта біздің елдің тәуелсіздігін жоғалтпайма? пікірінізді білгім келеді.
Нұржан Қуантайұлы: ХХ ғасырдың 30-60-жылдары - қазақтың генефондын жойған, қазақтың тарихи санасын өшірген, қазақты өз жерінде кіріптарлыққа түсірген, ауыр құлдыққа жеккен зұлмат кезең. Әлікүнге дейін оңала алмай жүргеніміз содан. Оған кінәлі – бізді отарлаған, бізді түп-тамырымызбен жоймақ болған отаршы империя. Қазір тым құрығанда заманында бізден әлдеқайда төменде тұрған халқа-моңғолдың деңгейіндегі ұлттық санаға жете алмай отырғанымыз сондықтан. Ал бұдан арғы халықаралық құжаттар келешекте ұтылмайтындай дәрежеде жасалып, заңдық механизмдері сауатты қалыптасса, бүгінгі одақ Тәуелсіздігімізді жоя алмауы тиіс.
Әлім Бектұрған: Курстастарыңыздың, қатарларыңыздың ішінде өзіңіз мойындайтын қандай танымал ақын, жазушы, журналист бар?
Нұржан Қуантайұлы: Біздің курс осал болған жоқ. Жігіттер көп еді. Отыз жігіттің қай-қайсысы да мықты болды. Олардың ішінде Ермахан Абдраман (Шайхы), Ғабит Мүсіреп, Нұрлан Қалқа, Мұхтар Атабеков, Бақытжан Қосбармақов, Ершат Асматов, тағы басқа шығармашы азаматтар бар.
М.Шындәулет: Қазақстанда журиналистика академиясы бар дегенді мен де бірінші рет естіп отырмын. Оның мақсаты қандай? Қай жылдары ашылған? Немен шұғылданады? Олай деп сұрап отырған себебім, оқытушылардың, дәрігерлердің білімін көтеретін арнайы семинарлар, тиісті орындар бар. Ал журналистерде жоқ. Сол үшін баяғы алпысыншы, жетпісінші жылдары журфакті бітіргендер сол алған білімдерімен өмірінің ақырына дейін жұмыс істейді. Сондықтан журналистердің білімін көтеретін орындар ашуға болмай ма, осыған сіздің көзқарасыңыз қалай?
Екіншіден, қазіргі қазақ жазушыларының шығармашылығына көңіліңіз тола ма? Көңіл толтыратындай шығармалар бар деп ойлайсыз ба? Қазіргі жазушылар жалтақ, жағымпаз, арызқой, болмаша марапат үшін бірін-бірі даттап, таптап жатады. Осындайларға да көзқарасыңыз қалай? Жазушылар тым ұсақталып кеткен жоқ па?
Нұржан Қуантайұлы: Оскар Уайльд бірде «Журналистика оқуға тұрмайды, ал әдебиетті оқымайды» деген екен. Ойнап айтса да, ойындағысын айтқан. Журналистиканың өз плюсы бар. Минусы да жоқ емес... Журналистика сенің бабыңа да, шабытыңа да қарамайды, қуып әкеліп үстел басына отырғызады. Жазуға міндеттейді. Өйткені редакцияға айтылған уақытта материалды өткізуге тиіссің. Жолда келе жатырсың ба, қонақүйде жатырсың ба, кез-келген жағдайда нөмірге жазуға міндеттейді.
Мәселен, Габриель Гарсиа Маркес айтады, көркем шығармамды жазып болған соң, қолыма қалам алғым келмей, кежегем кейін тартып, екі жыл бойы жазу үстеліне жолағым келмей кетті деп. Көк жалқаудың өзі болдым дейді. Келесі шығармамнан кейін де солай жалғасып келе жатқан соң «қой, бұлай болмас, өзімді-өзім қамшылайын» деп бір нәрсе ойлап таптым дейді. Ойлап тапқаны: Боготода шығатын әлдебір газетпен келісімшартқа отырыпты. Әр жетінің жұмасы күні әлгі газеттің бір бағанасын толтыруым керек болды, сөйтіп, ешкім сұрамаса да, өз мойныма өзім ажырғы салып, әр жұманың қарсаңында жаңа бір шығарма жазуға отыратын болдым дейді. Сөйтіп, журналистика менің марғау, керенау тартпауыма себепкер болып, жазуға міндеттеді дейді. Бұл ғана емес, журналистика жазушыны кәдуілгі, дуылдаған өмірден қол үзбеуіне септігін тигізеді. Шын өмірден қол үзіп қалған жазушының бір сарынмен кететініне де мысал жеткілікті. Тек журналистикадағы, публицистикадағы таңдап алған тақырыбың мен жазу формасы өзіңнің жан дүниең қалағандай болса, болды. Ал журналистердің білімін көтеретін орындар ашқанмен, ол өзін ақтай ала ма? Менімше, адам өзінің білімін өзі жетілдірмесе, ешқандай университет оған көмектесе алмайды.
Ал енді, Шындәулет, біздің бейшара, қорғансыз жазушыларды ұсақталып кеткен, әйткен, бүйткен деп сөкпей-ақ қояйық, бізсіз де мына қатыгез қоғамда оларды жерден алып, жерге салып жатқан, мұрты майлы «элита» жетіп артылады.
Әлібек А.: Амансыз ба, Нұржан аға! «Отүкен» деген әдеби журнал шығарыпсыз. Рухани басылымдар кең таралмай жатқан кезде тағы бір әдеби журнал шығару қаншалықты қажет болды?
Нұржан Қуантайұлы: - Елде жатқан ақын-жазушылар қазір өздерін далада қалғандай сезінеді. Ешкімге керек болмай қалдық деп наз айтады. Әр облыста әдеби журнал шығып жатса, қаламгерлер серпіліп қалар еді, өздерін далада қалғандай сезінбес еді. Мейлі, тіпті таралымы 200-ақ дана болсын, журнал талғамға сай, сауатты шығып жатса, ешқандай артықтығы жоқ. Мұндай журналдардың төңірегінен қаламгерлер бірін-бірі тауып алады, бірін-бірі танитын болады, жастар көркем әдебиетке қызығады. Мойындауымыз керек, қазіргі қазақ әдебиетін оқып жатқан ешкім жоқ... Баяғы қалың оқырман тағы жоқ. Кітап тарамайды, тарату жүйесі баяғыда қирап қалған. Оны қайтып орнынан тұрғызайық деп білек сыбанған адам көрінбейді. Мұның бәрі айналып келгенде кітаптың культ болудан қалғанынан. Кітап іздеген адамның қадірі кетіп барады... Біз сияқты халқы аз, экономикасы бәсекеге түсе алмайтын елде мемлекеттік кітап тарату жүйесі болуы керек. Біз Ресей немесе Қытай емеспіз кітап нарығын еркін жіберетін. Ал кітап тарамаған соң, көркем әдебиет те тарамайды, тарамаған соң оқылмайды.
Камал: Кітап тарамайтын қазіргі заманда роман жанры оқылмай қалады деп қорықпайсыз ба?
Нұржан Қуантайұлы: - ХХ ғасырдың 60-жылдарында Еуропа әдебиетіндегі кейбір сыншылар «қазіргі әдеби талаптарға жауап бере алмайтын жанрлар бар, оның ішінде роман әдеби форма ретінде өзінің беретінін беріп болды» деп жаназасын шығарып қойған еді. Орыстың Варлам Шаламов секілді жазушылары да ХХ ғасырдың 70-жылдарында осы пікірде болды. Солар айтты екен деп роман жазылмай қалды ма? Жоқ. ХХІ ғасырда да роман Еуропа, Америка, Азия әдебиеттерінде жанр ретінде өзін жойған жоқ. Жойылатын түрі де көрінбейді. Тіпті испан тілді, неміс тілді, ағылшын тілді әдебиетте романистер әлі де мол. Лев Толстой «әдебиеттің көркемдігі енді төмендей бермек, ХХІ ғасырдағы көркем әдебиет телеграф стилінде болады» деп көріпкелдік жасаған. Одан бері не заман өтті, көркем әдебиет әжептәуір өзгеріске түсті, Толстой айтты екен деп көркем әдебиет телеграф стиліне дейін құлдырап кетті ме? Жоқ. Рас, mass kulture деңгейіндегі әдеби туындылардан аяқ алып жүре алмайсыз, ал mass kulture шығармалар Толстой заманында да болған.
Ғабит Аманжолов: Бүгінгі қазақ әдебиетінің дамуы үшін әлем әдебиетімен тығыз байланыс орнату керек деген сөз жиі айтылады...
Нұржан Қуантайұлы: - Бұл тарапта атқарылатын жұмыс қыруар. Ол – өз алдына жеке әңгіме. Ал өзге ел, әсіресе Батыс әдебиеті бізді... әлі қабылдамайды. Және жақын арада қабылдайды деп ойламаймын да. Біздің біраз қаламгердің шығармалары Батыс тілдеріне аударылып жатса, ағылшын немесе дат әдебиеті, испан немесе норвег әдебиеті бізді қабылдады, таныды деген сөз емес. Біз түгіл, мықты аудармашылары бар ресейлік жазушылар Еуропа әдебиетінің босағасынан аттай алмай отыр. Әдебиетке жылт еткен бір жаңалық әкеліп жатсаңыз да, төбеңізден қарайды, күмәнмен, мейманамен қарайды. «Орысша сөйлейтін қытайлар» деп жүрген біз туралы әңгіме айтып, ауыз ауыртпайды да. Бірақ түптің түбінде Еуропа әдебиетшілерін де мойындатармыз. Әйткенмен... Бір күні өзін әдебиетші санайтын замандасым «Достоевский мен Толстой бірінің әдеби шығармашылықтағы жетістігін бірі көре алмаған, оны айтасыз, тіпті көшеде кездесіп қалғанда, бірімен-бірі амандаспай өте шыққан» деп қарап отыр. Бұл не сөз? Бұл – сыншы дейміз бе, әдебиеттанушы дейміз бе, әдебиетке таласы бар деген біздің қаламгерлеріміздің тым құрығанда орыс әдебиетінің «алтын ғасырын» үстірт біледі деген сөз. Деңгейіміз осындай болса, өзге ел бізді қалай қабылдасын...
Маржан Е., Астана: Нұреке, Сізді 80-жылдардың соңында жарқ етіп көрінген жас ақын кезіңізден білем. Қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңыз бар, жырсүйер қауым өзіңізді кестелі тілдің иесі, керімсал сезімнің жыршы деп таниды. «Адырна», «Күмбір», «Қолшатыр» деген жыр жинақтарының авторысыз. Дегенмен өлең өлкесінде соңғы жылдары көрінбей кеттіңіз. Өлең Сізден қашты ма, Сіз өлеңнен жеріндіңіз бе?...
Нұржан Қуантайұлы: Жоқ, мен өлеңнен жерінгемін жоқ. Қайта өлең мені өзінің тереңіне, тұңғиығына енді тартып бара жатыр ма деп ойлаймын. Рас, соңғы он екі жылда баспасөз бетінде өлеңдерім жарық көрмепті. Бұл, әрине, - тым ұзақ уақыт. Бірақ ол менің өлең жазбай кеткенімнің көрсеткіші болмаса керек, өлеңді, аз да, болса, жазып келем. Ерте ме, кеш пе, жарыққа шығады деп ойлаймын.
Ал «өлеңнен жерінді» деген пікір қайдан пайда болғанын білмеймін, бірақ осыдан он бес жылдай бұрын Қазақ радиосының әдеби хабарлар редакциясы, оның қызметкері, ақын Әлібек Шегебай менің шығармашылығым туралы хабар әзірлеп, сонда Әлібектің қойған бір сұрағына «өлеңді 40-тан кейін жазып қажеті жоқ болар, 40-тан кейін сезім шау тартады ғой» деген ыңғайда жауап берсем керек... Орда бұзар отыздың сөзі екен, қазір қарап тұрсам. Қырықтан кейін де сезімнің шау тартпайтынына, мөлдір лирика бұдан кейін де жазыла беретініне енді көзім жетіп отыр. Келесі жылы жаңа өлеңдерімнің бас-аяғын бүтіндеп, жаңа бір лирикалық жыр жинағымды шығарсам деймін.
Ерен Алматы: Биыл не жазып жатырсыз?
Нұржан Қуантайұлы: Тұщымды ештеме жоқ. Осыдан екі-үш жыл бұрын жаңа бір романның жобасын жасап, соның алғашқы тарауларының бірінші, екінші... содан соң үшінші редакциясын жаздым. Ұнамады. Архивке тастадым. Әйткенмен соны анда-санда балталап қоямын.
Мақсат бауырыңыз: Нұржан аға, Сіздің эрудит қаламгер екеніңізді білеміз. Көп оқисыз. Жазғандарыңыздан биік талғам иесі екеніңізді байқаймыз. Қазір не оқып жүрсіз?
Нұржан Қуантайұлы: Қазір Сэмюэль Беккеттің әдеби-сын мақалаларын оқуды бастадым. Оның алдында Чеховтың прозасын зерттеген Маттиас Фрайзенің монографиясын оқып бітірген едім.
Қайрат Омаров: Нұржан аға, осыдан он жыл бұрын «Қараөзек» романыңызды бас алмай оқып шығып едік. Бізге – жастарға керемет ұнаған шығарма еді. Заман шындығын жайып салған, оқиғалары шымыр, тамаша дүние. Сол романыңыздағы оқиғаларға қарап отырып бас кейіпкер өзіңіз бе деген ой әлі кетпейді... Айтыңызшы, бас кейіпкердің прототипі бар ма? Екінші сұрақ: романды жазуға қанша уақытыңыз кетті?
Нұржан Қуантайұлы: Романдағы бас кейіпкер Хақназардың образы – ойдан шығарылған, жинақталған бейне. Прототипі жоқ. Ол - 90-жылдардың басындағы қазақ жастарының образы. Рас, «бірінші тараудағы түрме оқиғалары соншама шынайы, сол түрмеге өзің отырып келген жоқсың ба?» деген кісілер болды. Тіпті осыдан он жыл бұрын марқұм Әзілхан Нұршайықов, содан соң Герольд Бельгер, кейінірек Кәдірбек Сегізбаев түрмеде өзің болған секілді суреттепсің деп пікірлерін жасырмаған болатын.
Роман 2001 жылдың жаз айларында жазылған еді. Қазір дәптерімді ақтарып, тек жазу үстелінің басында отырған күндерімді санасам, 25 күнде жазып бітіріппін. Советтік тарихшылар тілімен айтсақ, қоғамдық формациялар ауысқан, қазақша айтсақ, заманалар ырғасқан, аласапыран дәуірдің өзгерістері жан-дүниеме терең із қалдырыпты. Сол, жас күнімдегі әсерлердің көркем шығарма болып құйылып түскен суреттері екен. Бірақ бұл романды жазуды одан ертеректе ойлап, төрт-бес жыл бойы жобалап жүргенімді айта кеткенім, жөн болар.
Мұратбек: Нұржан інім, облыстағы қазақ газетерін, әсіресе, мына солтүстік өңірдегі қазақ басылымдарын қайтсек көгерте аламыз? Холдинг өзін-өзі ақтай ма? үкіметіміздің ондай газеттерді жекешелендіру керек деген ұйғарымына қалай қарайсыз? Жекеге берсек, олардан біржолата айырылып қалмаймыз ба? Әлде жекешеленсе көсегесі көгегер ме екен? Мүмкін бұл әдіс оларды облыс билігін ұстаған кейбір шенеуніктердің газеттің ішкі ісіне орынсыз араласуын тоқтатар? Ал олардың қазіргі жағдайы тым аянышты. Облыстық газеттерді әкімдер өзінің ішкі саясат басқармасы дейтінге беріп қойып, газеттерді кім болса соның қолжаулығына айналдырды. Әлгі ішкі саясат басқармасы дегенде бірде-бір журналист жоқ, кілең бір әпербақан шенеуніктер. Батыс жақтағы кейбір редакторлар осындай жаныашымастыққа шыдамай, жұмыстарын тастап кеткен де жайы бар. Бүйте берсе қазақ газеттерәінің басына қара бұлт үйірілетін заман алыс болмас.
Нұржан Қуантайұлы: Мәке, бұл жайында екеуміз бірер мәрте телефонмен де сөйлестік, білесіз. Экономика министрлігі газет редакцияларын да, яғни меншік иесіне қарамай, баспасөз саласындағы ЖШС-терді де еркін саудаға шығару туралы ұсыныс түсіргені белгілі. Әйткенмен газеттер жекешеленбейтін болар деген үміт зор, өйткені аймақтағы баспасөзді сатып алғысы келетін олигархтар бізде жоққа тән. Ол – бір. Екіншіден, жергілікті әкімдіктер облыстық, аймақтық, аудандық газеттерін біреуге беріп қоя алмайды, олар да газеттерін алып қалудың жолын іздейді. Ал облыстағы баспасөздің көгеруі, дамуы – бәрі тікелей облыс әкіміне байланысты. Бала кезінде журналист болуды да армандаған, қашанда қаламгер қауымға көңілі түзу, баспасөзге қабағы оң Бердібек Сапарбаев бар кезде Шығыс Қазақстандағы газеттер ешбір шенеуніктің қолжаулығы болмайтынына күмән жоқ. Оның үстіне біздің ішкі ісімізге ешкім араласып отырған жоқ. Облыстық газеттердің журналистері біршама еркін жүреді, әлеуметтік жағынан қорғалған, қаламақылары мол. Мемлекеттік тапсырыстарды, яғни қазына қаржысын тапсырыспен бөліп, реттеп отыратын облыстық Ішкі саясат басқармасының бір міндеті - сол қаржының мақсатты түрде пайдаланылуын тексеру ғой, оған бола оларға несіне ренжиміз, жұмысы сол ғой олардың.
Оқырман: Бүгінгі әдебиетке қандай талаптар қойылып отыр деп санайсыз?
Нұржан Қуантайұлы: – Әдеби шығармаларға деген талаптар заман өткен сайын, талғам өскен сайын өзгере бермек. Соңғы кезде «қаламгер өз материалын түбегейлі білуі міндетті емес» деген ойды жиі естимін. Жазушы әлгі материалды білгісі келетін, ұққысы келетін оқырманға соның өзінің тілімен әңгімелеп беруі керек дейді. Көрген-білгені оқырманның көзқарасынан, дүниетанымынан алыстап кетпегені жөн дейді. Бұл ойларға жүгінсек, жазушы жазбақ болған материалын өте терең білсе, онда ол сол материалдың ішінде қалып қояды екен-мыс... Жазушы оқырманға түсініксіз, тіпті оның көңілін қобалжытатын өзге бір өмірдің сырын жаңа өлшеммен өлшейтін болады, онда оқушы мен қаламгердің арасындағы байланыс үзіліп қалады дейді. Бұл айтқанға құлдық ұрсақ, жазушы аздап турист, аздап әдебиетші болуы керек екен... Мұндай турист-қаламгердің образы – Хемингуэй. Жас күнінде Мадридтегі соғысқа бірер мәрте кіріп шықса да, ол жазушы-туристің бір үлгісі болып қала бермек... Өйткені соғыс тақырыбын қанша жазса да, Хемингуэй өз шығармаларында қанды қасапты әсерлі етіп суреттей алмаған. Жазушы бақылаушы да, көрермен де емес, ол – өмір драмасының кейіпкері. Қаламгер кейпіндегі, жазушы рөліндегі емес, драманың бел ортасында жүрген, қатардағы, көрінбейтін кейіпкер. Менімше, өлеңдегі, лирикадағы құйылып түскен алғашқы нұсқа сезімге қандай бай болса, қандай шын болса, прозадағы алғашқы нұсқа да сондай. «Проза - өзінің бойындағы поэзияның арқасында ғана әдебиеттен орын алып отыр» дейді Акутагава. Әрине, көшіріп жазудағы түзетулер, толықтырулар, қысқартулар болып тұратыны рас. Бірақ туындының ек
