KZ
Өскемен
+11°
пасмурно жел 6 м/с, ОБ
448.15 483.46 4.86

Жат жұрттықтарды тамсандырған киіз үй неге тақиямызға тар келіп жүр?

5.08.2012, 18:00 188


Жат жұрттықтарды тамсандырған киіз үй неге тақиямызға тар келіп жүр?Ықылым заманнан қазақ танымы өзінің «кіші әлемін» қадірлеуге, әспеттеуге құрылған. Ол – сенің береке-бірлігің, құт ұйыған алтын ұяң. Көшпелі және отырықшылық тұрмыс-тіршілікті қатар кешкен бабаларымыз шаңырақты кие тұтып, босағаны кермені, табалдырықты баспады. Ал бүгін ше? Киіз үй мерекелік жиындар мен қымызханалардың қажеттілігін ғана өтеп тұр.

Көшпелі баспанадан күнкөрістің есебін таптық


Бірақ, ол атам қазақ көшіп-қонған киіз үй ме екен? Бақаны жоқ, кереге мен шаңырағы (егер оны шаңырақ деуге келсе) темірден жасалған киіз үйді қазаққа телуге әсте болмас. Бір кездері тиын-тебенге тонналап шекара асқан металдарымыздың бір парасы енді бізге мың долларлық темір тордай киіз үйлер болып оралып жатыр. Киіз орнына – палатка, ағаш орнына – темір.

Иә, ақыры қымызхана ашуға бел буған екенсіз, қазақтың салт-дәстүрінен, әдет-ғұрпынан хабардар болуға не кедергі? Киіз үйдің ішін желбаумен, басқұрмен, ұлттық жиһаздармен безендіру жағы да сын көтермейді. Одан бөлек, қымызханаларда ұлттық әндеріміз бен күйлеріміздің күйтабақтары ойнап тұрса ғой деп армандайтынымыз рас. Әйтпесе, дүңкілдеген-дүрсілдеген музыкадан киіз үй мен қымыздан алып отырған тәп-тәуір әсеріміздің быт-шыты шығып жатады. Әлгі қымызханалар маңында қазақтың ұлттық тағамдары мен киіз үйі жөнінде ақпараттық тақтайшалар ілінсе, құба-құп болар еді.

Кеңес кезінде Үштөбеде одақ бойынша киіз үй жасайтын жалғыз фабрика жұмыс істейтін. 90-шы жылдардың басында комбинат құрдымға кетті. Енді киіз үйлердің сүйегінің ағашы бар, темірі бар – барлығы дерлік шеттен тасымалданады. Қытай, Моңғолия, Қырғызстан сияқты елдерден аспандаған бағамен сатып алумен келеміз. Бізде маман да жоқ емес, ағаштан түйін түйген шеберлер жеткілікті. Тек солардың басын біріктіретін арнайы жүйе жетіспейді.

Киіз үйдің маңдай алды міндетті түрде күншығысқа қаратылып тігіледі. Арғы ата-бабаларымыз таңсәріде шапағы шашырай көтерілген күнге мінәжат етіп, шапағат тілейтін. Есіктен түскен сәуле күн биіктегенде шаңырақтан шуақ боп төгіледі. Өлім аузындағы жан «өлсем де, күн нұрын бір көріп, көз жұмайын» деп, басын құбылаға төсейтінін ұмытпаған жөн. Бүгінгі киіз үй тігушілерге «есігін шығысқа неге қаратпа-дың?» десең, айтқанға көне қояр ма екен?

Киіз үйді қазақтардың кіші әлемге балап, кие тұтқанын Ақселеу Сейдімбектің «Киіз үйді де іргесі, белдеуі, шаңырағы деп үшке бөледі. Көк күмбездің Тәңірі тектес құдірет саналатыны сияқты, киіз үйдің де шаңырағы – ең киелі бөлігі. Көшпелілер шежіресінде ел бастаған көсемнің, қол бастаған батырдың, сөз бастаған шешеннің шаңырағы қай баласына бұйырса, сол үй үлкен үй, қара шаңырақ аталып, ол үйдің иесі айрықша сый-құрмет пен жол-жоралғыны еншілейтін болған» дегенінен аңғарамыз.

Тарихи деректер не дейді?


Арғы бабаларымыздың әлемнің, жердің шеңбер пішіндес екенін жазбай танығанын осы киіз үй құрылымынан бажайлаймыз. Көшпелі тұрмысқа ыңғайлы үйдің сан ал-уан түрінің бәрінің де (қос, күрке, абылайша, туырлық үй, ақ үй, қара үй, отау, орда) шеңберленіп келуі осыған саяды. Есте жоқ ескі замандар қойнауындағы қорымдардың дөңгелене салынуы біздің бұл тұжырымымызды растай түседі. Тәңірімен тілдесу нүктесі ретінде сүйірлене биіктейтін ғұн, сақ, үйсін қорғандарының киіз үймен, шексіз әлеммен байланысы жоқ деп кім айта алады? Ертеден бүгінге дейін ұлы адамдардың басына тұрғызылған күмбездердің шеңберлі пішіні ұлттық сәулет өнерімізден там-тұмдап болсын хабар беріп тұрғаны даусыз. Содан келіп «Осы күні киіз үйдің сұлбасын бедерлейтін шығыстық үлгідегі ғимараттар, ұлттық ою-өрнектегі зәулім үйлер қазақ жерінде неге жоқ?» деген сауал өз-өзінен көлденең шығады. Тарихқа көз жүгіртсек, қазақ даласында киіз үйдің қола дәуірінен бастап болғандығы жөнінде деректер бар. Қазбалай түссек, бұл төңіректегі деректер, тым әріден бастау алуы да мүмкін. Біз мұны Алтай тауларындағы, Сібір Баяр жартасындағы, Қырымның жақпар тастарындағы суреттерден байқаймыз. Алтайдағы Пазырық және Моңғолиядағы Ноин-улин қорғандарынан табылған киіз үй үлгілері – өте ерте заманның заттай айғақ-тары. Тарихтың атасы Геродоттың көшпелі скифтер туралы жазбалары да молшылық.

Ендеше, ұлы даланың төсінде ат тұяғымен ойнақ салған ата-бабаларымыздың баспанасы болған, ерте дәуірлерден бастау алған, мәні мен қасиеті, сәні мен салтанаты ұшан-теңіз, тіпті, Тәңірімен тілдестірген киіз үйдің қадірін неге төмендетіп жібердік?

Бір дерек. «Доңғалақты үй», «үйлі арба» жөнінде орта ғасырларда қазақ жерінде болған Гильм де Рубрук, Әбу Абдаллах Ибн Баттута, Фазаллах Ибн Рузбихан, Антони Дженкинсон секілді жиһангездердің жазып қалдырған деректер бар. XVI ғасырдағы парсы деректерінің бірінде мынадай мағлұмат кездеседі: «Қазақтардың мұндай үйлері ағаштан тұрғызылған, қаңқасы сарайдікі сияқты көтеріңкі және мейлінше кең. Ақ қайыңнан құрастырылған қабырғалары мінсіз, өте сәнді, киізбен, сирек кездесетін түстерге боялған қой терілерімен қапталған. Осындай үйлерде қазақтың сұлтандары мен ақсүйектері тұрады. Құрылымы ерекше үйлестірілген доңғалақты үйде 20 адамның еркін жатып-тұруына болады екен. Мұндай үйлерді қосарлап жегілген көп түйе тартады. Үйлер зәулім, биік және сыйымды, тұс-тұсынан ашпалы көздері бар терезе ойықтары берілген. Сырты киізбен жабылған. Ішкі жиһаздары әмірлер мен сұлтандардың сарайларындағыдай мейлінше әсем де үйлесімді».

Жат жұрттықтарды да тамсандырған киіз үй неге біздің тақиямызға тар келіп жүр екен, ағайын?..

Мәлімет көзі: Аltaynews.kz




Біздің Instagram парақшамызға жазылыңыз

Жаңалықтарды ең бірінші болып оқыңыз

жазылу
Кликните на изображение чтобы обновить код, если он неразборчив