KZ
Өскемен
+9°
облачно с прояснениями жел 2 м/с, С
449.58 486.94 4.86

Болот ШӘМШИЕВ, КСРО халық әртісі: - Қазақтың киносын ҚАЗАҚ ҚАНА түсіре алады

25.03.2012, 18:00 208


Жуықта Өскемен қаласына келген қырғыздың атақты режиссері, КСРО халық әртісі, «Арланның апаны» («Волчья яма»), «Қараш-Қараш оқиғасы» сынды әйгілі кинолардың авторы Болот Шәмшиев ағамызға бірнеше сұрақ қойып, сұхбат алып қалудың сәті түсті.

Жас режиссерлер жеңіл-желпі дүниелерге әуес болып барады

– Қазір сізді Петропавл қаласында еңбек етуде деп естідік. Қашаннан бері қазақ жеріндесіз?

– Петропавл қаласына шақырту бойынша келдім. Біздің елде қызыл-жасыл көтерілістер басталып, елдің іші айран-асыр кезде Қазақстаннан қоңырау шалып: «Бөке, біздің елге келіңіз, демалыңыз» деген соң төскейде малымыз, төсекте басымыз қосылған бауырлас еліме келдім. Солтүстіктемін қазір, бұл жақта өте зиялы адамдар тұрады екен. Шығармашылықпен еркін айналысуға мүмкіндігім бар.
Театрда режиссермін, отбасымды өзіммен бірге алып келдім.

– Қазақстанда мәдениет саласына жасалып жатқан жағдайларға көңіліңіз тола ма?

– Мәдениет саласына, осы саладағы азаматтарға біршама жақсы қамқорлық жасалып жатыр дей аламын. Жалпы, кез келген елде билікті сынаушылар көп болады. Осы орайда мына бір мысалды айта кеткім келеді. Егін бітік шыққан жылы далада астықты ініне таситын тышқандар да көбейеді. Тышқандар көбейген жерде оны аулайтын жыртқыш құстар да көбейе түседі. Ал егін шықпаса, мұның бірі де жоқ. Қазақстан тәуелсіздіктің арқасында материалдық қауіп-сіздігін қалыптастырды. Енді рухани қауіпсіздігін де қамтамасыз етуі керек.
Бұрындары «Әлемді сұлулық құтқарады» дейтін. Сұлулық деген жай құбылыс қана емес. Сұлулық дегеніміз – өнер, мәдениет. Мен мәдениетті экономикадан да, саясаттан да жоғары қоямын. Себебі, экономист те, саясаткер де, судья да мәдениетті болуы тиіс. Ішкі мәдениеті толыспаған адам ешқашан халық үшін, бейбітшілік үшін қызмет жасамайды.

– Сіздің шығармашылығы-ңызбен жақсы таныспыз, қырғыз киносының қазіргі жағдайы қалай?


– Қырғыздың бүгінгі киносына дөп басып баға бере алмаймын, ал кешегі кеңестік кинолар, оның ішінде 60-шы жылдардың киносы шынымен өз биігін бағындырған еді. Батыста «қырғыздың киноғажайыбы» деген сөз бар. Бұл тегіннен-тегін айтылмаған сөз болса керек.

– Ал енді қазақ киносына қандай баға бересіз?

– Мен кезінде «Қараш-қараш оқиғасын» түсіргенде талантты режиссер Толомуш Өкеев «Көксеректі» экрандаған еді, екі шығарма да Мұхтар Әуезовтікі. Біз сол кезде қазақ жазушылары шығармаларынан шабыттың сарқылмас қайнар көзін көретінбіз, олардың әр әңгімесінен бір-бір керемет фильм түсіруге болады дейтінбіз. Қырғыздар Шыңғыс Айтматовтың түгелдей дерлік шығармасын киноға айналдырды. «Ақ кемесін» мен түсірдім. Ал қазақстандық режиссерлер өкінішке қарай, өз классиктерін ұмытып кетті. Мәселен, «Абай жолын» неге бір фильмге арқау етпес-ке? Оралхан Бөкейдің әр әңгімесі бір фильмге жүк. Тіпті сценарий жазып қажеті жоқ, бәрі дайын тұр. Ондағы адамдардың мінездері мен тағдырлары, шығармаларда айтылатын идеялар, құдды бір кино үшін жазылғандай. Қазақстан кинорежиссерлері қазір қаржы жағынан ешқандай қиындық көріп отырған жоқ, оларға барлық мүмкіндік жасалған. Сіздерге қазір киноның әртүрлі жанрларын дамыту керек, қазақтың батырлары жайында телехикаялар түсіруді қолға алу керек. Киноның музыкалық жанры, яғни, сал-серілер жайында кино түсіру керек. Бұл басқа емес, қазақ үшін керек. Байқап жүрмін, жас режиссерлер соңғы кезде жеңіл-желпіге әуес болып барады, оны халық та байқап жүр. «Қайрат чемпион», «Келін» деген сияқты киноларды айтып отырмын.

Ақан сері жайында фильм түсіргім келеді

– Сізге «Қазақфильмнен» қоңырау шалып: «Бөке, көкейіңізді мазалап жүрген шығарма бар шығар, қандай жанр екенін өзіңіз біліңіз, кино түсіруге қалай қарайсыз?» десе, қандай фильм түсірер едіңіз.

– Солтүстік Қазақстанға келгеннен бері 1938-ші жылы жазылған Ғабит Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқты» пьесасымен жұмыс істедім. Осы пьесамен жұмыс істей отырып мен Ақан серінің жай ғана сері емес екендігін, оның саяси тұлға екендігін аңғардым. Бұл – 1938-ші жылы жазылған дүние, ал Ғабекеңдер ол кезде кеңестік идеологияның көңілінен шығатын шығарма жазуға міндетті болатын, сол тұста заман солай болды. Мен Ғабит Мүсіреповтің шығармасын зерттей отырып, өзімше трактологиялық сараптамалық ой түйдім, Ақан серіні біз әлі білмейді екенбіз. Егер мүмкіндік болып, жаңағы өзің айтқандай «Қазақфильмнен» қоңырау шалатын болса, ойлан-бастан Ақан сері тақырыбына білек сыбана кірісер едім.

– «Арланның апаны», яғни, «Волчья яма» фильмі сіздің фильмдеріңіздің ішіндегі ең алымдысы, бұл туындының дүниеге келуіне не себеп болды?

– Қазір нашақорлық тақырыбы еркін айтылады ғой, ол кезде, яғни, 1960-шы жылдары бұл тақырыпқа басшылық үрке қарайтын. Фильм-де өрбіген оқиғаны Ташкенттің бір шайханасында отырып естідім. Алғашында бұл киноны «Қазақфильмде» түсірмек болып ұсынысымды Алматыға апарғанымда ол жердегілер сценарий нашар деді. Дегенмен, киноны түсірдік, өте сәтті шық-
ты.

– Сізге сол кезде басшы-лық тарапынан «мына киноны түсіресің, мынаны түсірмейсің» дегендей талап болды ма?


– Жоқ, болған жоқ. Өз туындыларымды жүрегімнің қалауымен дүниеге әкелдім. «Қараш-қараш оқиғасы», «Ақ кеме» сынды киноларды өзім таңдап алдым.

Кейіпкерлерімнің көбін көшеден таптым

– Актерлерді қалай таңдайсыз?

– Ешқандай кастинг ұйымдастырмаймын, мысалы, «Ақ кемедегі» қарияны көшеден кездестір-дім. Менен бірнеше метр алда кетіп бара жатқан ақсақалдан өзімнің қиялымдағы кейіпкерді көрдім де, бірден фильмге түсуге ұсыныс жасадым. Бақтығұлдың рөлін сомдаған азаматты да көшеден тауып алдым. Менде мынандай бір әдіс бар. «Рөлдің зомбиі» деп аталады, алдымен басты рөлді сомдайтын актердің жанынан бір елі қалмай, оны сол рөлге дуалағандай, былайша айтқанда, зомби күйге түсіремін, сосын сомдалатын кейіпкердің бүкіл жан дүниесін түсіндіремін, өте жақсы әдіс.

– Қазір көп кездесетін актерлердің ойынындағы жасандылық неден, режиссерден бе, әлде актердің дарынсыздығынан ба?

– Ресейдің кинорежиссері Никита Михалков бірде былай деп еді: «Жаман актер болмайды, жаман режиссер болады». Режиссер актерді киноға қалай икемдесе, актер тура солай ашылады.

– Қыруар ақшаға түсірілген «Көшпенділер» фильмі туралы ойыңыз қандай?

– Фильмді жаман деп айта алмаймын, бірақ бұл кино жұрт көңілінен шыға қоймаған сияқты. Басында «Көшпенділерді» Егор Кончаловский емес, аса танымал режиссер Александр Митта түсіру керек болатын. Мен ол кісіден бұл ұсынысқа неге келіспедіңіз деп сұрағанымда ол: «мен қазақтың өмірімен таныс емеспін, олардың қайтіп шәй ішіп, қалай әйелдерін құшақтайтынын қайдан білем, сондықтан келісімімді бере алмадым» деген еді. Киноны түсірген адамдар қазақтың кім екендігін білмейтіндер еді. Негізінде қазақтың киносын қазақ қана түсіре алады, сондықтан картина шынайы болып шыққан жоқ.

– Жалпы Қазақстан туралы қандай пікірдесіз

– Әрине, сіздерде зиялылар-дың қатары Қырғызстанмен салыстырғанда көптеу, себебі халықтың саны да көп қой. Қазіргі қазақ билігі жақсы немесе жаман деп баға бермей-ақ қояйын, тұрақтылықты сақтай білген кез келген билік жақсы. Себебі, тұрақтылық кезінде халықтың рухани дамуына мүмкіндік туады. Тұрақтылық орнаған жерде халық үнемі рухани ізденіс үстінде болады. Бастапқыда материалдық игіліктің соңына түссе, уақыт өте келе рухани тұрғыда өзін қанағаттандыратын дүниелерді іздейді. Ал қоғамда аласапыран орнаса, оның күлі көкке ұшты дей беріңіз. Жаңа ғана бүршік жара бастаған идеялар көктей солады. Бірінші кезекте мәдениет саласы сорлайды. Себебі, мәдениет, руханият дегеніміз өте нәзік шынылардан құрастырылған зат сияқты. Оны жасауға қаншалықты көп уақыт пен еңбек жұмсалса, қирату соншалықты оп-оңай. Суреткердің көңілін қалдыруға да бір ауыз дөрекі сөз жетіп жа-
тыр.

Режиссер де сиқыршы секілді


– Кезінде «Қараш-қараш оқиғасы» арқылы қазақ көр-ермендерінің сүйіспеншілігіне бөлендіңіз?..


– Иә, одан бері қырық жылдан астам уақыт өтіпті. Қазір ойлап отырсам, сол кезде мұрты жаңа тебіндеген, кино әлемінің құпияларына әлі қаныға қоймаған бозбала екенмін. Мен «Қараш-қараш оқиғасынан» кейін қазақ классиктерін экранға шығару науқаны басталатын шығар деп ойлаған едім. Өкінішке қарай, қырық бес жылдың ішінде осы тақырыпқа қайта оралған бір кинорежиссерді көрмедім. Қазақтан да, қырғыздан да! Киногерлердің көпшілігі сапасы сын көтермейтін, арзанқол дүниелердің соңына түсіп кетті. Бәлкім, қылмыс әлемі туралы, атыс-шабысты суреттейтін «базар өнімдері» де керек шығар. Кинематограф үнемі бір бағытпен жүре алмайды ғой. Дегенмен, жаһандық тақырыптардан біржола қол үзіп қалғанымызға кешіріммен қарауға тағы болмайды. Ешқандай көркемдік құндылығы жоқ арзанқол фильмдер шындап келгенде қаржылық жағынан да өзін-өзі ақтамайды.

– Соңғы жылдары түсірілген қазақ киноларын көресіз бе?

– Әрине, мүмкіндігім жеткенше жібермеуге тырысамын. Біреуді ерекшелеп айта алмаймын, өзім де кинорежиссер болғандықтан кейін-гі әріптестеріме төрелік айтқаным жарамас.

– Шетелдік фильмдерге, Голливудтың өнімдеріне қалай қарайсыз?

– Әлемдік кинематограф қазір тақырыптық тоқырауға ұшырады. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы Альберт Хичкокты ешбір кинорежиссер қайталай алмайды. Қайталаса да, көрерменін таппауы әбден мүмкін. Суреткерлер жаңа форма, тың тақырып, тосын сюжеттер ойлап табу үшін ізденуде. Голливуд қалай жан сақтап тұр? Біріншіден, табиғи апаттар туралы, ақырзаман жайында әпсаналар, қиял-ғажайып тақырыптағы дүние-лердің арқасында. Екіншіден, бұрын түсірілген шедеврлер-дің приквелдерін, сиквелдерін шығарудың арқасында орасан зор ақша жасауда. Голливудтың фантазиялық фильмдерін әлем жұртшылығы аузы ашылып тұрып тамашалайды. Себебі, олардың әр фильмі арнайы эффектілерге, адамды таңғалдыратын элементтерге толы. Суреткер бірінші кезекте халықты таңғалдыруы тиіс. Егер бір адам уақытын қиып, қалтасынан ақша шығарып, орындықта екі сағат жамбасын тоздырып экранға телмірсе, оның сенімінен шықпауға режиссердің құқы жоқ. Сен оны қалай да таңдай қақтыруға міндеттісің. Кино өнері көңілсіздікті көтермейді. Залдағы көрермендер қалғып отырса, есінеп отырса, бұл – киногердің кінәсі, киноның нашарлығы.

– Мықты кинорежиссер болу үшін адамға қандай қасиет керек?

– Мен танымал фильмдерімнің барлығын жас кезімде түсірдім. Бірақ нағыз кинорежиссер қандай қасиеттерге ие болуы керектігін жасым қырықтан асқанда бірақ түсіндім. Біріншіден, кинорежиссердің көзімен көрген дүниелерін есте сақтау қабілеті мықты болу керек. Екіншіден, уақыт ағымын түсіну қабілеті ұшқыр болуы тиіс. Экрандағы уақыт пен шынайы өмірдегі уақыт – екеуі екі түрлі ұғым. Режиссер де сиқыршы сияқты, ол кейіпкерін бір кезеңнен екінші бір кезеңге оп-оңай лақтырып жібере алады. Экрандағы бір секундта алмасқан кадрлардың артында ондаған жылдар жатуы мүмкін. Сол сияқты бірер секундта өте шығатын көріністі сүт пісірім уақытқа созуға болады. Мәселен, Бақтығұлдың Оразбайды мылтықтың қарауы-лына алып, көздеп тұрған сәтін алайық. Осы екі-үш секундтық кадрды мен бес минутқа создым. Бұл – кино өнеріне ғана тән кілтипандар. Театрда бұл жоқ.

– Әлемдік кинематографтағы соңғы жиырма жыл ішіндегі ең мықты он режиссер деп кімдерді айта аласыз?


– Америкалықтардан Фрэнсис Коппола, Джеймс Кэмерон, Ридли Скот, Мартин Скорсезе… Француз корифейлерінен ешкім қалмады, орыстарда Никита Михалков бар, итальяндықтардан Бернардо Берталуччидің ізін жалғаған ешкім жоқ, оның өзі қартайып қалды қазір. Жапондардан Акиро Курасава, қытайлық Вонг Карвай ұнайды…

«Қараш-қарашқа» Канн сыйлығы бұйырмады


– Шыңғыс Айтматовтың «Ақ кемесін», Мұхтар Әуезовтің «Қараш-қарашын» кино әлеміне әкелдіңіз. Қарап отырсақ, «Көксеректі» де қырғыз режиссері түсіріпті. Сіз неліктен қырғыз бен қазақтың қос бірдей классигін таңдадыңыз?


– Мен сол кезде жиырма алты жаста болсам да салмақты дүниелерге ден қойдым. Өз басым көркемдік құндылығы жоқ жалаң шығармаларға иек артатын жас кинорежиссерлерді түсінбеймін. Жақсы фильм тудыру үшін оны жасайтын шикізаттың өзі жақсы болуы тиіс. Менің принципім – осындай. Қолға алған материалың мықты болса, онда сапалы фильм түсіру мүмкіндігің де жоғарылайды.

– Фильмдеріңіз «Қараш-қараш» пен «Ақ кеме» автор-ларының көңілінен шықты ма?


– Әуезов «Қараш-қараш оқиғасын» көріп үлгерген жоқ, ерте қайтыс болып кетті. Айтматов «Ақ кемені» көрді. Екеуміз 1958 жылдан бастап жарты ғасырдан астам уақыт дос болдық. «Ақ кемеге» керемет риза болды.
«Қараш-қараш» та Әуезовке ұнар еді деп ойлаймын. Әуезов атағы Одаққа дүркіреген данышпан кісі ғой. Ондай адамның шығармасын экранға шығаруға жүрексіне кірісесің, жауапкершілік күшті болады. Жоспар бойынша «Қараш-қараштың» бюджеті 350 мың сомнан аспау керек еді. Алайда түсірілім кезінде өзгерістер көп болды. Сүйменқұл Шоқморов, Гүлжамал Батырғалиева сияқты актерлердің импровизациясын бір-бірімен үйлестіріп отыру да оңай емес. Ақыр соңында картинаның бюджеті жарты миллионға жетіп жығылды ғой. Бірақ «Қараш-қараш» бұл ақшаны он есе, жүз есе ақтады. Одақтағы он бес республиканы айтпағанда, Германия, Франция елдері сатып алды. Париждегі атақты Канн фестивалінде көрсетілді. Менің білуімше, қырғыз бен қазақ киносында «Қараш-қараштан» басқа Каннда көрсетілген кинотуынды некен-саяқ.

Сүйменқұлдың «Көксерек» фильмінде жалаң қолмен қасқырмен алысқаны бар

– Қазір мүмкіндігіңіз болса, қазақтың қай жазушысының шығармасы бойынша фильм түсірер едіңіз?

– Қазақ қаламгерлерінің шығармаларын үнемі қадағалап отырамын. Жуырда Роллан Сейсенбаевтың «Өлілер құмды кезіп жүр» деген романы қолыма түсті. Нағыз жиырма бірінші ғасырдың шығармасы, жиырмасыншы ғасырда қалыптасқан классикалық әдебиеттің жалғасы деп толық сеніммен айта аламын. Егер Нобель сыйлығы комитетінің мүшесі болсам, сыйлықты ойланбастан берер едім. Қаржылай проблемалар шешілсе, фильм түсіру ойымда бар. Тақырыбын да ойластырып қойдым: «Құмдағы өлілер». Маркестің, Хэмингуэйдің, Айтматовтың шығармаларынан кем түспейтін туынды. Өкініштісі, қалыңдығы кере қарыс романды қазір ешкім оқымайды. Қарапайым халықты айтпағанда, қаламгерлердің өздері оқымайды. Шығарманы халыққа танытудың тәсілі – кинематограф.

– Қазақтың атақты кино-герлерінің ішінде кімдермен доссыз, кімдермен жақын араласып тұрасыз?


– Шығармашылық әлемінің өзіндік заңды-лығы бар. Жасың ұлғай-ған сайын жалғыздыққа құмартасың. Баяғы заманда дала кезіп кеткен дәруіштердің жайын түсінгендей боласың. Мен де қазір аралда жалғыз қалған адамдаймын, дәруішпін. Мысалы, қазір тұрып жатқан қалам орталықтан алшақ жатыр. Мұнда Алматы мен Бішкектегі қым-қуыт өмір жоқ, Астанадағы даңғазадан аулақта. Жан-жағының бәрін қарағайлы орман қоршап жатыр. Бұл жерде Мағжанның рухы бар. Ғабит Мүсірепов пен Сәбит Мұқановтың ізі қалған.

– Біздің білуімізше, қазақ пен қырғыз киносының алыбына айналған Сүйменқұл Шоқморовтың кинодағы тұса-уын сіз кесіпсіз. Сүйменқұлды қалай тауып алдыңыз?

– Сүйменқұлдың негізгі ма-мандығы – суретші. Мен оны кездейсоқ кездестірдім. Кескін-келбеті, сөйлеу мәнері, екі иығына екі кісі мінгендей қапсағай тұлғасы бірден ұнады. «Студияға кел, сөйлесуіміз керек» дедім. Келісімен, бірден «Қараш-қараштағы» бас-ты рөлді бердім. Оның актерлік қабілетін тексеріп те көрген жоқпыз. Мен оның мықты актер болатынын сездім, Сүйменқұлға сендім. Шоқморов Бақтығұлды ойнайтынын естігенде көркемдік кеңестің барлық мүшелері өре түрегелді. Бұған дейін киноның маңынан жүріп көрмеген, кино тұрмақ, теа-тр сахнасына шықпаған адам. Актер емес – суретші. Бірақ мен өз дегенімде табандап тұрып алдым.

– Сүйменқұл ешқашан дублердің көмегіне жүгінбегені рас па?

– Бұл да шындық. Дублерсіз, бастан-аяқ өзі түсетін. Менің фильмдерімде кәсіби каскадерлер ғана істей алатын таңғаларлық трюктер көп демеймін. Дегенмен, Сүйменқұл марқұм, аттың құлағын-да ойнайтын, суда жақсы жүзетін, тау-тасқа арқардың құлжасындай өрмелейтін, физикалық жағынан өте мықты еді ғой. Қақаған суықта таудан аққан мұздай суға да өзі түсетін. Әлі есімде, Сүйменқұлды тастай суық суға түсірмес бұрын денесін қаздың майымен сылайтынбыз. Оның үстінен суға жүзуге арналған итальяндық спорт костюмін кигіземіз. Судан шығарып алысымен денесін уқалап жылытып, суда түсірілетін келесі дубльге дайындаймыз. Бәріне шыдайтын. Ол кино үшін жанын беруге даяр болатын. Ақыры түсірілім алаңында алған жарақаттың кесірінен қайтыс болды ғой. Сіздер, жастар, білесіздер ме, жоқ па, Сүйменқұлдың «Көксеректе» қас-қырмен айқасатын жері бар. Сонда ол басқа актерлер маңайлауға қорқатын жыртқышпен де жалаң қол айқасқан. Киноға түсем деп қаншама рет жарақаттанды десеңізші?! Қазақ пен қырғыз киносының қазіргі деңгейге жетуіне Сүйменқұл сияқты жанкешті актерлердің қосқан үлесіне баға жетпейді.

– Өзіңіз бірге жұмыс істеген қазақ актерлерінен кімдерді жоғары бағалайсыз?

– Қазақтың ең атақты актерлерінің түгелге жуығымен жұмыс істедім деп айта аламын. Елубай Өмірзақов, Кененбай Қожабеков, Әмина Өмірзақова, Райымбек Сейтметов, Құман Тастанбеков, Құдайберген Сұл-танбаев, Лидия Кәденова… Қай-қайсысы да өнер үшін, кинодағы әрбір кадрдың сәтті шығуы үшін барын салатын, киномен өмір сүретін. Әр фильмімде актерлердің жартысына жуығын қазақтардан таңдайтынмын. «Арланның апаны-нда» басты рөлдерді Кененбай Қо-жабеков пен Талғат Нығматуллин ойнады. Бұл – Талғаттың өміріндегі ең басты рөлі болды деп ойлаймын. Өз басым қазақ киносы мен қырғыз киносын бөліп қараған емеспін, бірақ бізді бөлетіндер болды.

– Әңгімеңізге рақмет.

Сұхбаттасқан – Дарын Нұрсапаров

Мәлiметтiң көзi: Altaynews.kz




Біздің Instagram парақшамызға жазылыңыз

Жаңалықтарды ең бірінші болып оқыңыз

жазылу
Кликните на изображение чтобы обновить код, если он неразборчив